موسیقی مقامی

موسیقی مقامی

موسیقی مقامی (موقامی ) یادگار جلوه‌های زیبایی از فرهنگ دیرینه مشرق زمین است ،که از تحریف و دگرگونی اعصار مصون مانده . نغماتی در موسیقی”مقامی “ پیدا می‌شود که به عهد باستان برمی‌گردد

تاریخ موسیقی این سرزمین به زمان کوچ آریایی‌ها به ایران بر‌می‌گردد و در پاره‌یی از نقاط برخی از نغمه‌ها به صورت بکر و دست نخورده، حکایت از یک اصالت باستانی دارد و اگر برای بررسی موسیقی، خراسان بزرگ را مد نظر قرار دهیم، باید پهنه‌ی این دیار را از کرانه‌های غربی خزر تا پهنه‌های ابیورد و نسا ،مرو و تا کویرهای خراسان و هرات، مرز هندوچین مورد کاوش قرار دهیم. وی با تاکید بر این که خراسان فعلی نیز به علت وسعت جغرافیایی و تنوع پراکندگی اقوام و فرهنگ‌های مختلف دارای موسیقی ”مقامی “ متنوع و مختلفی است، گفت: تنوع نژادی از عرب‌های سامی تا هزاره ، بلوچ و نژادهای کرد و کرمانج و ترک و ترکمن و مغول در این استان ،باعث شده است، که یکی از غنی‌ترین گنجینه‌های فرهنگی موسیقی به وجود بیاید، که بر خلاف بیشتر مناطق ایران از سبک خاص برخوردار نیست و در نواحی مختلف استان وحدت سبک ندارد

 

نوازندگان دوتار بخشی‌های

به نوازندگان دوتار در این منطقه” اوستاد“ گفته می‌شود، که بالاترین مرتبه‌ی هنرمندی است و دوتار و مقام‌های آن از جایگاه والا و مقدسی برخوردارند و هنرمندان اصیلش همواره مورد توجه و احترام مردم هستند. مهم‌ترین مقم‌های موسیقی این منطقه ا ”نوایی“ ـ ”اشتر خجو“ ـ سرحدی‌های مختلف ـ سبزپری پلتان ـ هتن ـ آخر ـ الله مدد ـ معراجنامه ـ مقام الله و مقام جل می باشد ‌ موغام «مقام الله» و «مقام جل» معادل موغام“ تورغه“ در شمال خراسان است،که از حیث نام‌گذاری با وجه اشتراک مضامین عرفانی است.

بخشی لقبی است که به برخی از نوازندگان دوتار در شمال خراسان و ترکمن‌صحرا داده می‌شود. بخشی‌ها نوازندگان دوتار، آوازخوان، داستان گو، سراینده و سازنده ساز -دوتار-هستند.

بخشی‌های خراسان که در مناطق شمالی این استان زندگی می‌کنند و شغل اصلی آنها کشاورزی است در زمره اصیل ترین دوتار نوازانی هستند که به طور شفاهی و سینه به سینه انواع داستانها، حماسه‌ها را برای مردم روایت می‌کنند

اصلی‌ترین مراکز بخشی‌ها قوچان، بجنورد و شیروان است

موسیقی بخشی‌های خراسان

بخشی‌ها از شاخص‌ترین و معروف‌ترین نوازندگان دوتار خراسان می‌باشند، که داستان‌های حماسی و عارفانه را درقالب موسیقی محلی به صورت داستان سرایی اجرا می‌کنند. شغل اصلی آن‌ها کشاورزی است و در بین مردم از احترام وی‍ژه‌ای برخوردارند.

تا حدود نیم قرن پیش، بخشی‌‌های خراسان در حوزه‌های زیر فعالیت داشتند: منظومه‌خوان، شاهدخوان، مذهبی‌خوان، درمانگر، مردمی، حکومتی و مجلسی. در حال حاضر از میان انواع یاد شده فقط بخشی‌های مجلسی (ویژه اجرای موسیقی در مجالس) فعالیت دارند که در واقع برخی از وظایف بخشی‌های قدیم را نیز انجام می‌دهند

وظایف عمده بخشی‌ها

وظایف عمده بخشی‌ها عبارتند از:

ـ بخشی منظومه‌خوان:

روایت موسیقایی منظومه‌های حماسی، مذهبی، تاریخی و تفزلی گذشته (مثل منظومه‌های شاه بهرام، اصلی و کرم، سیف الملوک، بدیع الجمال ....)را بر عهده داشتند.

ـ بخشی شاهد خوان:

بخشی‌هایی بوده‌اند که علاوه بر منظومه خوانی بر اساس حوادثی که در زمان خودشان اتفاق می‌افتاد، داستانی را به صورت شعر می‌سرودند و با دو تار اجرا می‌کردند.

ـ بخشی‌ مذهبی‌خوان:   

بخشی‌هایی بوده‌اند که وصف ائمه را در قالب شعر و موسیقی به عهده داشته‌اند. این بخشی‌ها اجازه داشته‌اند که حتی در ماه‌های حرام (محرم و صفر) با دوتار و آواز برنامه اجرا کنند.

مذهبی‌خوان شامل حوزه‌های زیر می‌شود: مدایح، مناقب، مرثیه، ذکرها، مناجات، چاووشی، توسل‌خوانی، نعت خوانی، حمد‌خوانی که در قالب موسیقی و زبان بومی اجرا می‌شده‌اند.

ـ بخشی درمانگر:

بخشی‌هایی بوده‌اند، که به طب گیاهی آشنایی داشته و درمان برخی از بیماری از جمله حصبه و افسردگی‌های شدید با موسیقی و شعر درمان می‌کردند.

ـ بخشی مردمی:

این بخشی‌ها به درخواست شنوندگان حاضر در مجالس، ترانه‌های مورد علاقه آن‌ها را می‌خواندند و در شادی این‌گونه محافل و مجالس شرکت داشتند.

ـ بخشی‌ حکومتی:

این بخشی‌ها، ویژه خان‌ها و امیران حکومتی منطقه بودند. هر خان و امیر، بخشی مخصوص خود را داشت. بخشی‌های حکومتی اجازه خواندن اشعار حماسی را نداشتند. اجرای ترانه‌های بی‌محتوا و مبتذل از ابتکارات این بخشی‌ها بوده است.

ـ بخشی مجلسی:

در حال حاضر بخشی‌ها برخی از فعالیت‌های بخشی‌های گذشته را در محافل و مجالس شادی، انجام می‌دهند.

روایات موسیقی مقامی

دوتار به عنوان مهمترین ساز در فرهنگ موسیقایی شمال خراسان همیشه مورد توجه بوده است، که مهمترین وظیفه آن انتقال روایت و داستان‌های پندآمیز گذشتگان به نسلهای بعدی بوده است، استفاده ساز برای همراهی داستانها انتخاب هوشمندانه‌ای از سوی مردمان این منطقه به شمار می‌رود چرا که مردمان با حفط کردن بخش‌هایی از موسیقی، پند داستان‌ها را آسان‌تر متوجه می‌شدند.

از میان این داستانها که به وسلیه دوتار بخشی‌های خراسان شمالی روایت می شدند می توان به داستان شاه اسماعیل، زهره و طاهر، اصلی و کرم، کور اوغلی، غریب و شاه صنم، لیلی و مجنون، گل افروز و دوست محمد اشاره کرد، این قسمت از فرهنگ شفاهی موسیقی شمال خراسان تا اندازه ای تاثیرگذار عمل کرد که به سرزمین‌های مرکزی فلات ایران نیز نفوذ کرد.

مقام های نواحی شمال خراسان

قسمت دیگر موسیقی شمال خراسان که توسط دوتار نوازان این منطقه اجرا می‌شود، مقام های نواحی این منطقه است که به هفت مقام شهرت دارد. مرحوم حاج قربان سلیمانی و محمد حسین یگانه هر کدام به شیوه خود این مقام‌ها را ادا می‌کردند، اما نکات مشترک در میان آنها بهره گیری از مقام‌های نوایی، تجنیس، شاه ختایی و گرایلی است.

این نغمات و مقام‌ها در خود نیز به دو بخش آوازی و ریتمیک تقسیم می شوند ، آوازها اغلب داستانها را بیان می کنند و نغمات ریتمیک در میان داستانها و برای گذار به روایت بعدی مورد استفاده قرار می گیردند ، از مهمترین مقامی که با ریتم همراه است می‌توان به مقام حریف کش اشاره کرد.

عاشق‌ها

عاشق‌ها:

عاشق‌ها نوازندگانی هستند که بیشتر در مراسم جشن، از جمله عروسی‌ها و مراسم ختنه سوران حضور پیدا می‌کنند و لذا نوع موسیقی آن‌ها موسیقی بزمی می‌باشد. سازهای خاص عاشیق‌ها عبارت است از کمانچه، سرنا و دهل. این نوازندگان گروه‌های مذهبی هستند که در سطح شمال خراسان و خاصه شهرستان‌های قوچان و بجنورد دارای هویت و جایگاه خاص می‌باشند و در بین مردم این منطقه، مجالس عروسی و ختنه سوران بدون وجود و حضور آنان لطفی ندارد. لذا بین عاشیق‌ها و مجالس عروسی و ختنه سوران یک رابطه مستقیم وجود دارد. یعنی هرجا این مراسم برپا باشد، عاشیق‌ها حضور دارند و هرجا عاشیق‌ها حضور داشته و صدای ساز آن‌ها به گوش رسید باید یقین حاصل کرد، که در آنجا مراسم عروسی و یا ختنه سوران برپا است.

طیف سوم نوازندگان

لوطی‌ها:

طیف سوم نوازندگان، لوطی‌ها می‌باشند که عبارت از نوازندگان دوره‌گردی می‌باشند که با نقل مکانی خود باعث انتقال و اشاعه موسیقی در نواحی مختلف می‌شوند، لذا می‌توان گفت استمرار حرکت آنان، باعث مانایی و ماندگاری نوعی از موسیقی در شمال خراسان، از جمله شهرستان قوچان و بجنورد شده است. لوطی‌ها در گذشته براساس تغییر فصولی از سال به هنگام تحویل سال در بهار، جشن خرمن در تابستان و شروع فصل سرما در فصل‌های پاییز و زمستان حضورشان در مناطق مختلف تداعی کننده و پیام آور سرسبزی، نعمت و برکت بوده است. در حال حاضر، این گروه که نقش و کارکرد آنان در حال کمرنگ شدن می‌باشد، به صورت دوره‌گردی در مناطق مختلف و با سازهای زهی و آرشه‌ای، چون قیچک و کمانچه و دایره در سطح معابر و خیابان‌ها گاه‌گاهی ظاهر می‌شوند و با نوازندگی خود به معاش و زندگی خود ادامه می‌دهند. عده‌ای از آنان نیز طی مدتی در ایستگاه‌های اتوبوس‌های بین شهری مسیر مشهد به بجنورد در محور شمال خراسان، سوار اتوبوس شده و با نواختن موسیقی برای مسافران خستگی و ملالت سفر را از تن آنان خارج می‌کنند.

ابزار و اشیاء موسیقی مقامی شمال خراسان

ابزار و اشیاء موسیقی مقامی شمال خراسان که می‌توان به شرح زیر به آن‌ها اشاره کرد.

1- دوتار، دارای 13 پرده و عموما توسط خود نوازندگان ساخته می‌شود.

2- کمانچه

3- قوشمه، از جنس ساق پای قره قوش تهیه می‌شود، به علت وجود ارتفاعات هزار مسجد و کوهستانی بودن مناطق شمال خراسان این پرنده در گذشته به وفور یافت می‌شده است.

4- نی، از ساقه نی تهیه می‌شود.

5- سرنا، یک ساز بادی است

6- دهل، ساز کوبه‌ای‌ است که از چوب و پوست آهو تهیه می‌شود.

7- دیره یا دایره، ساز ضربی و از دو بدنه چوبی و پوستی تهیه می‌شود.