سنگ نگاره های جربت در خراسان شمالی

سنگ نگاره های جربت

 

 سنگ نگاره­‌های جربت یکی از مجموعه‌­های بسیار بزرگ و متنوع هنر صخره‌­ای در شمال شرق کشور است که در فاصله هشت کیلومتری شرق روستای جربت از توابع شهرستان جاجرم قرار گرفته است.

سنگ نگاره­‌ها در منطقه کوهستانی غرب دشت جاجرم با ارتفاع 1320 از سطح دریا واقع شده که محیطی نیمه بیابانی و استپی دارد، پناهگاه حیات‌ وحش و منطقۀ حفاظت شده میاندشت که در فاصله کمی در جنوب جربت واقع شده، یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های جانوران استپی از جمله یوزپلنگ آسیایی به شمار می‌رود.

مجموعه سنگ نگاره‌­ها که در محل به «سنگ نوشته» معروف است در یک دره بسته و باریک در جبهه شمالی کوه اوزون قرار گرفته است، در میانه این دره باریک، مسیل سیلاب بزرگی وجود دارد که آب حاصل از بارش در دامنه‌­های کوه‌­های اطراف را به سمت دشت جاجرم سرازیر کرده و به کالشور می‌رساند، تا پس از طی مسیری طولانی به شن‌زارهای کویر مرکزی فرو برود..

تمام این نقوش به شیوه کوبشی با ضربه سنگ یا یک وسیله فلزی نوک تیز فلزی ­برروی صخره­‌ها نقش شده‌اند، نقش انواع حیوانات وحشی مانند کل یا بز کوهی با شاخ‌های بلند و منحنی، گوزن، پلنگ، مار و ... بر روی سنگ­ها دیده می‌شود، به علاوه تصویر انسان به صورت پیاده و سواره و با حالات مختلف مانند رقص آیینی به صورت فردی یا دسته جمعی یا در صحنه شکار، نقش سگ، شتر، گاو و برخی حیوانات اهلی دیگر نیز در این مجموعه وجود دارد، نقوش هندسی و علایم نمادین، ابزارهای جنگی، کتیبه‌هایی به خط و زبان عربی و فارسی و جالب‌تر از همه نقش دست انسان نیز در بین نقوش دیده می‌شوند.

تاریخ‌گذاری و تفسیر این مجموعه و نمونه­‌های مشابه در سایر نقاط ایران و جهان همواره به صورت معضلی در پیش روی پژوهشگران باستان شناسی و مردم شناسی قرار داشته است.

به نظر می­‌رسد در نگاره­‌های جربت هر دو تعبیر صادق است، یعنی قدیمی‌ترین نقوش که مربوط به مرحله پیش از تاریخ هستند با اهداف آیینی و در ارتباط با باورهای مذهبی ساکنین منطقه شکل گرفته، ولی نمونه­‌هایی هم وجود دارند که مربوط به دوره­‌های جدید‌تر هستند و به جرأت می‌توان گفت به دست چوپان محلی و فقط برای سرگرمی و گذران وقت، گاهی به تقلید از نقوش قدیمی­‌تر و بر روی آنها یا در کنارشان نقش شده­‌اند.

علی وحدتی معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی : سنگ نگاره ها در منطقه کوهستانی غرب دشت جاجرم با ارتفاع هزار و 320 متر از سطح دریا واقع شده است که محیطی نیمه بیابانی و استپی دارد.به گفته وی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده میان دشت که در فاصله کمی در جنوب جربت واقع شده است، یکی از مهم ترین زیستگاه های جانوران استپی از جمله یوزپلنگ آسیایی به شمار می رود.وی با بیان این که مجموعه سنگ نگار ه ها به «سنگ نوشته» معروف است. این مجموعه در یک دره بسته و باریک در جبهه شمال کوه اوزون قرار گرفته است و در میانه دره، مسیل سیلاب بزرگی وجود دارد که آب حاصل از بارش در دامنه های کوه های اطراف را به سمت دشت جاجرم سرازیر می کند و به کال شور می رساند.

در یک سوی دره یاد شده نیز یک رشته برجستگی صخره ای وجود دارد که به دلیل جنس صخره ها و نوع فرسایش به مرور قطعات بزرگی از آن به شکل تخته سنگ های بزرگ و کوچک از بدنه اصلی جدا شده و به پای دامنه غلتیده است.وی با اشاره به تعداد زیادی از تخته سنگ هایی که در شیب دامنه فرو ریخته و بر اثر عوامل جوی به رنگ سیاه درآمده است، بیان می کند: تغییر رنگ تخته سنگ ها به دلیل عوامل جوی، بوم مناسبی را برای نقش اندازی فراهم کرده است و از همین رو از دوره پیش از تاریخ تا دوره معاصر به طور مداوم نقوش مختلف یکی روی دیگری بر این تخته سنگ ها نقش بسته شده است.وی اضافه می کند: تمام این نقوش به شیوه کوبشی با ضربه سنگ یا یک وسیله فلزی نوک تیز روی صخره ها نقش بسته شده است.وی تصاویر منقوش روی تخته سنگ ها را شامل انواع حیوانات وحشی می داند و می گوید: نقش کل یا بز کوهی با شاخ های بلند و منحنی، گوزن، پلنگ و مار روی سنگ ها دیده می شود.«وحدتی» ادامه می دهد: هم چنین تصاویری از صحنه شکار، نقش سگ، شتر، گاو و برخی حیوانات اهلی دیگر نیز در این مجموعه وجود دارد.به گفته وی، نقوش هندسی و علایم نمادین، ابزارهای جنگی، کتیبه هایی به خط و زبان عربی و فارسی و جالب تر از همه نقش دست انسان نیز در بین نقوش دیده می شود.

تاریخ گذاری و تفسیر این مجموعه و نمونه های مشابه در سایر نقاط ایران و جهان همواره به صورت مشکلی پیش روی پژوهشگران باستان شناسی و مردم شناسی مطرح است، می افزاید: بیشتر پژوهشگران نقوش صخره ای مشابه در نقاط دیگر ایران و جهان را مجموعه ای از نقوش آیینی و مرتبط با باورهای دینی مردمان باستان دانسته اند و معتقدند مفاهیم آیینی و باورهای اعتقادی مردم پیش از تاریخ در آن ها نهفته است.این باستان شناس خاطرنشان می کند: برخی عقیده دارند نقوش حک شده روی تخت سنگ ها، استعاره ای از نیروهای طبیعت است و عده ای دیگر نیز معتقد هستند این نقوش را چوپانان محل برای سرگرمی و از سر تفنن نقش کرده اند به اصطلاح آن ها را «نقوش چوپانی» نامیده اند.«وحدتی» معتقد است: به نظر می رسد در نگاره های جربت هر دو تعبیر صدق می کند یعنی قدیمی ترین نقوش که مربوط به مرحله پیش از تاریخ است با اهداف آیینی و در ارتباط با باورهای مذهبی ساکنان منطقه شکل گرفته است ولی نمونه هایی هم وجود دارد که مربوط به دوره های جدیدتر است و به جرات می توان گفت به دست چوپان محلی و فقط برای سرگرمی و گذران وقت، گاهی به تقلید از نقوش قدیمی تر و روی آن ها یا در کنارشان نقش بسته است.وی عنوان می کند: توجه به شمایل نگاری نقوش صخره ای جربت نیز وجود چند سبک هنری کاملا متفاوت را در کنار هم نشان می دهد.وی می افزاید: برخی نقوش کاملا طبیعت گراست که به دلایل گونه شناختی و نیز میزان رسوب گرفتگی به احتمال زیاد به دوره پیش از تاریخ تعلق دارد.وی خاطرنشان می کند: با توجه به کشف یک محوطه استقراری مربوط به عصر مفرغ در فاصله 2 کیلومتری شرق سنگ نگاره ها، شاید بتوان نقوش یاد شده را به ساکنان این محوطه نسبت داد.وی معتقد است: باتوجه به غنای اکولوژیکی و متنوع حیات وحش در منطقه که امروزه نیز از پناهگاه های ارزشمند حیات وحش ایران به شمار می رود احتمالا ساکنان محوطه یاد شده و محوطه های هم جوار در دوره پیش از تاریخ محل کنونی سنگ نگاره ها را به عنوان شکارگاه مورد استفاده قرار می دادند ودر همان زمان نخستین نقوش را بر سینه صخره های جربت نقش کرده اند

این مجموعه ارزشمند از نقوش صخره­‌ای در سال 1387 به شماره 24662 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و علاوه بر چاپ یک کتاب دو زبانه‌(فارسی-انگلیسی) توسط سازمان میراث فرهنگی خراسان شمالی، در قالب برشور، کتابچه و مقالات علمی در نشریات تخصصی داخلی و بین المللی معرفی شده است.