شهر بجنورد در مسیر تاریخ

موقیت جغرافیایی و طبیعی شهرستان بجنورد

  شهرستان بجنورد، مرکز استان خراسان شمالی در مسیر شاهراه آسیایی به طول جغرافیایی 19 و 57 درجه و عرض جغرافیایی 28 و37 درجه از سمت شمال به جمهوری ترکمنستان، از شرق به شهرستان شیروان، از غرب به شهرستان مانه و سملقان و از جنوب به شهرستان جاجرم محدود است.این شهر بر روی دشتی نسبتا پهناور بین کوه های آلاداغ در جنوب و غرب و کوه های کپه داغ« بابا موسی» در شمال و شرق واقع شده است. وسعت این دشت حدود 100 کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا 1100متر می باشد. ( محمد حسین انصاری مود؛ سعید معصومی، در جستجوی هویت شهری بجنورد، 1389، ص 26.)

   سرسبزی  و فراوانی پوشش گیاهی در منطقه ی بجنورد یکی از دلایل عمده تمرکز جمعیت و گسترش شهر بجنورد از گذشته تا امروز است. در طول تاریخ تمام افرادی که از این منطقه دیدن نموده یا عبور کرده اند، به زیبایی های طبیعت سبز این خطه اعتراف کرده اند.

ژنرال مک گریگور انگلیسی ، در سفری که در سال 1384 ه . ق به بجنورد داشته است ، می نویسد:

     « دره ی بجنورد، اگر زیباترین دره ای نباشد که در  ایران دیده ام، یکی از زیباترین آن هاست، دشتی کوچک و قشنگ که روستا های سرسبزی آن را زینت کرده است. مزارع سبز و خرم آن را پوشانیده است. باغ ها و درختان این جا و آن جا منظره ای بدیع به آن داده و کوه ها به ابعاد و اشکال گوناگون آن را احاطه کرده اند.»  (  همان کتاب ، ص 34.)

   علی نقی حکیم الممالک نیز در سال 1286 ه.ق موقعیت کلی شهر بجنورد را چنین شرح می دهد: «  جلگه بجنورد، جلگه ای است مدور مستطیل، اطراف آن تمام کوه و در دامنه و وسط جلگه قرا و مزارع متعدد واقع است . به نحوی که این جلگه شباهتی تام به جلگه کلاردشت مازندران دارد.» ( علی نقی حکیم الممالک، روزنامه ی سفر  خراسان، 1356، ص 346.)

- وجه تسمیه بجنورد

   در فرهنگ فارسی معین، بجنورد و بوزنجرد برگرفته از نام باستانی بیژن گرد ذکر شده و عده ای نام بیژن گرد را به معنای شهر ساخته شده به وسیله ی بیژن یکی از قهرمانان اسطوره ای ایران دانسته اند.(دکتر معین، فرهنگ فارسی، ج 5، ص 310.) ایرج افشار سیستانی در کتابش آورده است که بیژن گرد به مرور زمان تبدیل به بوزن گرد شده و سپس عرب ها آن را بوزن جرد خوانده و سرانجام بوزنجرد به بجنورد تبدیل شده است.( ایرج افشار سیستانی،      پژوهشی در نام شهرهای ایران، 1378، ص 159.)غلام حسین توکلی مقدم بجنورد را برگرفته از بیژن یورد دانسته و گفته اند یورت یا یورد واژه ای ترکی و به معنای جا، منزل و چراگاه می باشد که بیژن یورت بعدها به صورت بیژن گرد، بوزنجرد و بجنورد تغییر واژگانی  داده است. ( غلام حسین توکلی مقدم، وجه تسمیه شهرهای ایران، 1375، ص136.) امان ا ... قرشی پیشوند بج از واژه بجنورد را دگرگون یافته ی « وئجه» هند و ایرانی دانسته و آن را به معنای سرزمین مشرف به رودخانه و آب روان معرفی کرده است. وی به نقل از محمد امین ادیب می نویسد« باجه» از لغات خاص خراسان است و به معنی کوه یا فاصله میان دو کوه، شاید کلمه بجنورد ریشه در این کلمه داشته باشد.( امان ا ... قریشی، نگریشی نو به تاریخ و نام ایران، 1373، ص 152.)

کلنل ییت با اشاره به ویرانه های شهر کهن بجنورد موسوم به کهنه کند می نویسد:

     « در شمال شرقی این شهر خرابه های یک شهر قدیمی دیگر به چشم می خورد که به آن بیزهان می گفتند.» (چارلز ادوارد ییت، سفرنامه خراسان و سیستان، 1356، ص 179.(

   احمد عضدی در کتاب فرهنگ و لغت نامه کرمانجی درباره ی بجنورد می نویسد:

      « شهری کهن و تاریخی که اکنون ویرانه آن در غرب شهر کنونی کنار فرودگاه به چشم می خورد و معروف به کهنه کند است، این بنا که اکنون به تل خاکی تبدیل شده طبق استناد و شواهد مکشوفه یکی از شهرهای پر رفت و آمد و آباد شمال خراسان بوده که چون صدها شهر دیگر در یورش چنگیزی ویران گردیده، دیگر آثار شهری بجنورد در دامنه تپه های معصوم زاده می باشد، شهر کنونی بجنورد در دوران حکومت شاه عباس بزرگ توسط  قورچی یوسف جد شادلو ساخته که 400 سال قدمت تاریخی دارد و تغییر نام داده از بیژن یورت به بجنورد  برگشته هنوز هم به زبان محلی همان ( بژنورد) تلفظ می شود.» ( احمد عضدی، فرهنگ و لغت نامه کرمانجی، 1383، ص 55.)

 نام بجنورد چه قدیمی و چه جدید باشد، چیزی از سابقه کهن تاریخی این منطقه نمی کاهد. این منطقه از متمدن ترین مناطق شمال شرقی ایران بوده است.

- تاریخچه و علل پیدایش شهر بجنورد

   برای دستیابی به علل پیدایش شهر بجنورد، نخست می بایست سرزمین خراسان شمالی را از دیدگاه جغرافیای طبیعی و سیاسی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد.

   در ابتدا مبحث را از موقعیت ویژه ی خراسان شمالی آغاز می کنیم، خراسان شمالی که قسمت اعظم شمال خراسان قدیم را شامل می شود« یعنی محدوده ای بین شمال چناران تا شمال مانه و سملقان و بجنورد» سرزمینی کاملا متفاوت از میلیون ها کیلومتر مربع مناطق اطراف خود است. شمال خراسان محصور در میان دو بیابان بزرگ در جنوب و شمال است.« دشت کویر و کویر لوت»

  از خصوصیات ویژه ایی که این سرزمین را از سایر سرزمین های مجاور متمایز می سازد عبارتند از:

- شرایط اقلیمی و توبوگرافی این منطقه طوری است که دشت ها و دره های حاصل خیز با رودها و جویبارهای کوچک ولی فراوان را به وجود آورده است.

- در طول این مسیر طولانی همه جا اقلیم بیابانی و استبی گرم و خشک و سرد و خشک با ریزش کم تر از 150 میلی متر حاکم است. در میان این مسیر طولانی تنها شمال خراسان دارای اقلیم مدیترانه ای با ریزش بین 250 تا 500 میلی متر است.

- سلسه کوه های شمال خراسان با جمعیت شمال غربی – جنوب شرقی باعث می شود که توده های هوای مدیترانه ای بهتر به طرف شرق نفوذ کند.(محمد حسین انصاری مود؛ سعید معصومی، در جستجوی هویت شهری در بجنورد، 1389ص 52.)

    .همچنین به علت دارا بودن  منابع  آب زیرزمینی و آب شیرین و بارندگی سالیانه و داشتن خاک حاصلخیز برای کشاوزی این سرزمین را از سایر دیگر مناطق غنی تر کرده است.نیز شمال خراسان از لحاظ پوشش گیاهی و تراکم دام و تنوع زیستی – جانوری از سایر سرزمین های مجاور متنوع تر می باشد.

    وجود دشت های حاصلخیز و چمنزارهای وسیع و ابریشم بر اهمیت منطقه ی شمال خراسان در طول تاریخ افزوده است. این منطقه که بر سر راه جاده ی ابریشم واقع بود باعث می شد که مورد حمله ی مداوم کوچ نشینان آسیای مرکزی قرار گیرد. در طول تاریخ مناطقی که مورد مهاجرت ، تجارت و تجاوز واقع شده اند هدف اصلی، یا بخشی از مسیر راه مهاجمان بوده اند. شمال خراسان هم هدف اصلی و هم مسیر راه بوده و به همین دلیل این منطقه در طول قرن ها در مسیر عمده ترین جاده های شرق آسیا ، از جمله جاده ی ابریشم  قرار داشته است.

- پیشینه تاریخی بجنورد در دوران باستان

   بررسی های باستان شناسی در مناطق مختلف خراسان شمالی و از آن میان تپه های باستانی بجنورد، نشان می دهد که این مناطق در حدود 20 هزار سال پیش ، مسکن اقوامی بوده که از تکنیک پیشرفته ابزارسازی برخوردار بوده و با کانون های فرهنگی جنوب غربی و شمال ایران در رابطه بوده اند. از دوره ی میان سنگی یعنی از حدود 8 تا 20 هزار سال پیش تنها مکان شناخته شده در خراسان، منحصر است به « تپه ی پهلوان» جاجرم در جنوب بجنورد.(یوسف متولی حقیقی، تاریخ سیاسی شهرهای خراسان شمالی از آغاز تا انقلاب اسلامی، 1387،ص 123.)

در سال 1371 آقای لباف از کارشناسان باستان شناسی در سمینار تاریخ دانشگاه آزاد بجنورد، در این رابطه اعلام نمودند که از آثار بدست آمده از تپه ی پهلوان در سال 1369 ه.ش می توان نتیجه گرفت که جمعیت نسبتا بزرگ در این مکان برای مدت طولانی زندگی می کردند که نحوه ی زندگی آن ها شباهت زیادی به ساکنان غارهای بیستون کرمانشاه و رواسی در غرب ایران، همچنین ساکنان غارهای « کمربند» ، « هوتو» و « علی تپه» در شمال ایران دارد.(محمد حسین انصاری مود؛ سعید معصومی، در جستجوی هویت شهری بجنورد،1389، ص54.)

   پژوهش های انجام شده بر روی سنگ نگاره « تکه» بیانگر حیات و تمدن در حدقل پنج هزار سال پیش در این ناحیه است. از دیگر تمدن های اولیه این سرزمین می توان به تپه باستانی سرخرمن برج در 2 کیلومتری غرب بجنورد با قدمتی سه هزار ساله وخرابه کهنه در غرب شهر کنونی بجنورد که بازمانده از روزگاران پیش از اسلام هستند اشاره کرد.( سید علی اکبر پرویزی و دیگران، گزارش اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی استان خراسان شمالی1386، ص 12).

   در هزاره ی  پنجم و چهارم پیش از میلاد سملقان در غرب بجنورد و جاجرم در جنوب آن مسکن و ماوای جمعی از ساکنان این منطقه بوده است. از جمله تپه هایی که قدمت آن به شش هزار سال قبل از میلاد می رسند عبارتند از تپه ی شهر آوا سملقان، تپه ی پهلوان، تپه ی حیدران و کلاته ی حسن می باشد. در نتیجه کاوش های باستان شناسی انجام شده تا کنون چندین محوطه تاریخی مربوطه به اقوام آریایی های  هزاره اول پیش از میلاد در شهرستان بجنورد شناسایی شده است. وجود تپه های باستانی گریوان، تاتار، بدرانلو، بلبل و حصار گرمخان و اسدلی، کلاته نقی و نیز تپه های تاریخی واقع در حاشیه رود اترک که متعلق به هزاره اول پیش از میلاد هستند، نشانگر آن است که منطقه بجنورد در سه هزار سال پیش دارای سوابق تمدنی روشن بوده است. (محمد حسین انصاری مود؛ سعید معصومی، در جستجوی هویت شهری بجنورد،1389، صص 55-54.)

   دکتر جواد هروی در مقاله ایی تحت عنوان « شمال خراسان و منزلت تاریخی منطقه ی بجنورد» به این موضوع اشاره نمود که منطقه ی بجنورد در دوره ی مادها و هخامنشیان بخشی از قلمرو این دو سلسله بوده و در زمان حمله ی اسکندر، وی به سرزمین بجنورد پای نهاده و در زمان حکومت جانشینان او این منطقه نیز همچون سایر مناطق خراسان شمالی شاهد تکاپو ها و منازعات و در مجموع شاهد خیزشی قومی و پیکارگر بر ضد اشغالگران بوده است.

   در سال های 550 تا 615 قبل از میلاد که مادها در ایران حکومت می کردند، سرزمین خراسان و شرق دریای خزر تا آمو دریا تحت استیلای مادها بود. در دوره ی هخامنشیان که از 550ق.م تا 330 به طول انجامید، خراسان و منطقه ی بجنورد یکی از ساتراپ نشین های داریوش بود که در حاشیه ی رود اترک و دشت بجنورد، تپه های باستانی متعددی از این دوره به یادگار مانده است. معروف ترین آن تپه ی چرمغان یا چهارمغان است.(در جستجوی هویت شهری بجنورد، 1389 ، ص 55)

    در دوره ی سلوکی به علت سخت گیری حکامشان ، اقوام پارتی شورش کرده و اقوام بیگانه را از چادرنشین های پارتی بیرون نمودند. این عامل باعث شد که پارت ها در فرصت های مناسب به سلوکیان شبیخون بزنند.

دو.ران حاکمیت اشکانیان یکی از دوره های شکوفایی منطقه ی بجنورد بوده است. اشکانیان که در شمال خراسان علیه سلوکیان سر برداشتند و توانستند آنان را از ایران بیرون نمایند، مرکز ثقل فعالیت های ضد بیگانه ی خود را در ایالات آستاونه و مرکز آن آساک قرار دادند.آساک را برخی محققین همان سرزمین استوا و شامل بجنورد، شیروان، قوچان و سملقان دانسته اند.(آلفرد فن گوتشمید، تاریخ ایران و ممالک همجوار آن از زمان اسکندر تا زمان انقراض هخامنشیان،  ترجمه کیکاوس جهانداری،1356، ص 65.)

   پادشاهان اشکانی از سال 250 ق.م تا 224میلادی در ایران حکومت کردند. مسکن اصلی  پارت ها در شمال خراسان و گرگان بود. شهرستان بجنورد از جمله مناطقی بود که جز قلمرو اشکانیان محسوب می شد. با توجه به محدود بودن اطلاعات تاریخی درباره ی حکومت اشکانیان ، تنها اطلاعات بدست آمده شامل حضور قوم پارت در منطقه بجنورد می باشد. بر اساس تحقیقات باستان شناسی ، 15 زیستگاه از روزگار اشکانیان در منطقه ی بجنورد، جاجرم، سملقان و غرب بجنورد کشف شده است که دو زیستگاه آن در بخش مرکزی این شهرستان قرار گرفته است.

   تشابه بین زبان تاتی به عنوان یکی از گویش های محلی شهرستان بجنورد با زبان پهلوی اشکانی نیز دلیل دیگری بر ارتباط تمدن این اقوام با منطقه بجنورد است. از آثار بدست آمده در منطقه بجنورد می توان به سکه هایی  که متعلق به این دوره می باشد و در سال 1380 در روستای شیرآباد بدست آمده و نیز کشف قطعه سفالی در نزدیکی بجنورد که برروی آن اثر سمبه سکه زنی پادشاه نقش بسته، اشاره کرد.این احتمال وجود دارد که در دوره اشکانیان در این منطقه ضرابخانه وجود داشته است.( امیر اکبری، جغرافیای تاریخی بجنورد، طرح پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد،1383، ص 17.)

    در دوره ی ساسانیان، شهرستان بجنورد از جمله مناطقی بود که تحت سلطه ساسانیان قرار داشت و تابع بخش خاوری یا پادوکسبان خوراسان بوده است. در زمان ساسانیان به علت آنکه آن ها به تمدن پارتی اهمیتی قائل نمی شدند مرکز حکومت را از شمال شرقی به جنوب غربی ایران منتقل کردند که این عامل از لحاظ سیاسی تاثیر زیادی را برروی سرزمین خراسان شمالی می گذاشت. همچنین هجوم اقوامی به نام هیاطله که تاثیرات نامناسبی را بر وضعیت زندگی مردم خراسان شمالی و از جمله ساکنان دشت بجنورد به جای گذاشت.از مهم ترین آثاری که از دوره ی ساسانیان « از 224 تا 651 م» در این منطقه شناسایی شده، می توان از ساختمان های سنگی روستای زرد و بنای سنگی مشهور به کلیسای اسپاخو در غرب سملقان و «صد سال» یا « صلصال» در منطقه ی دهستان غلامان در شمال بجنورد، نام برد. بنای سنگی اسپاخو واقع در دشت رباط، پابرجاترین اثر باستانی قبل از اسلام در خراسان بزرگ می باشد، که یادگاری از معماری دوره ی ساسانی در منطقه ی بجنورد است.( در جستجوی هویت شهری بجنورد، ص 57.)