معماری عمارت یا موزه مفخم بجنورد

 عمارت مفخم

عمارت مفخم بزرگترین و شاخص‌ترین اثر معماری از دوره قاجار در خراسان شمالی است که در شمال شرق شهر بجنورد واقع است.

در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری از جمله آیینه‌خانه، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر در باغ بزرگی قرار داشته که مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می‌داده‌اند.

بنای عمارت در دهه ۱۳۰۰هجری قمری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمدخان شادلو معروف به سردار مفخم ساخته شده و محل سکونت خانواده وی و پذیرایی از میهمانان دولتی و رجال سیاسی بوده است.

 معروف است که نقشه ساختمانی عمارت به دست میرزا مهدی خان شقاقی، نخستین استاد معماران ایرانی تعلیم یافته در فرنگ که معماری مدرسه سپهسالار تهران از جمله کارهای او است، طراحی شده است.

 بنای عمارت در دو طبقه و به ابعاد تقریبی ۵۰در ۲۳متر و به ارتفاع حدود ۹متر ساخته شده و در مجموع ۳۴اتاق و دو تالار بزرگ دارد که زمانی با آیینه‌کاری، کاشیکاری و گچبری تزیین شده بود.

. مصالح به کار گرفته شده در بنا آجر با ملات ساروج می باشد . هر طبقه ساختمان دارای دوایوان شمالی و جنوبی است . طول ایوان جنوبی 5/38 متر وعرض آن14/3 متر است .

9ستون در ضلع جنوبی و7 ستون در ضلع شمالی دیده می شود .این ستون ها آجری شش ضلعی (محیط 14/2 متر ) فاصله ستون ها ازیکدیگر60 / 2 متر می باشد. روزگاری درهای بزرگ نفیسی از چوب صنبل در نمای بیرونی بنا وجود داشته که در دوره رضا خان  با درهای چوبی کنونی تعویض گردیده است .

     تزئینات بنا:

از ارتفاع 10/2 سانتیمتری سرتاسر بنا باکاشی های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه وشکل های مختلف به رنگ های فیروزه ای- زرد – صورتی – بنفش – سفید- سبز- سرخ و سیاه کاشی کاری شده. هرستون با طرح و نقش خاص خود زینت شده است. نمای بیرونی   ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار -  چهره های انسانی نقاشی از گل و گیاه و پرنده و   طبیعت و طرح های هندسی سده 13را به تماشا می گذارد .

تالار بزرگی که در ایوان جنوبی قرار دارد موسوم به ( تالارآیینه) و تالاری که  در ایوان شمالی واقع شده ( تالار موزه) نامیده می شود .عرض در  ورودی تالار 14/6 متر وارتفاع آن 40/5 می باشد . کلنل ییت که حدود یک قرن پیش در این ساختمان با سردار دیدار داشته در توصیف یکی از اطاق های آن می نویسد: (( دیوارها با تعدادی نقشه تزئین شده بود اطاق پذیرایی که از شمعدانها و آیینه های زیبا پوشیده شده و کف آن نیز با قالی های قالب دوزی شده ابریشمی رشتی فرش شده بود .در پشت این اطاق نارنجستانی بود که سقف آن با ورق آهنی پوشیده بود بر روی دیوارها پوستهای پلنگ – ببر – خرس و پوست دو گربه وحشی و پوست چند حیوان دیگری که در جنگل های شمال این ناحیه یافت می شود آویزان کرده بودند. این بنا دارای اطاق های متعددی است که بوسیله 21 درب چوبی به ایوان ها گشوده می شوند ودر طبقات آن جابه جا گچبری های زیبا به چشم می خورد در شمال ساختمان روزگاری جزیره مصنوعی وجود داشته که دور تا دور آن را آب فرا گرفته بود برای وارد شدن به این جزیره باید از پلی با نرده های فازی می گذشتند .))

پس از سقوط سلسله قاجار کلیه املاک شادلو وقراچولوها و من جمله این بنا که درآن زمان ساختمان مسکونی سردار معززمنسوب می شد توسط رضا شاه به تصرف در آمد و سرهنگ رخشا فرماندار و رئیس کل املاک پهلوی بجنورد در آن اقامت گزید .

تمام اسناد و املاک موجود در ساختمان منجمله گلدان ها  و اشیاءعتیقه توسط ایادی رضا شاه به غارت رفته است و بخشی از انها به موزه لوور پاریس منتقل گردیده است .

در سال 1316 طبقه فوقانی بنا دچار آتش سوزی گردید و به سقف عمارت که پوشش سفالی داشت و از چوب اصل استفاده شده بود خسارت وارد کرد وپس از این حادثه سقف سفالی بنا به شیروانی تبدیل شد .

در سال 1320پس از رفع تملک از اداره املاک وقف، بنااز طرف ورثه سردار جهت بیمارستان به اداره بهداری  واگذارگردید . از آن زمان وتا سالهای اخیر(1370) به صورت انباربهداری استفاده شده است .

در شهریور 1370 این عمارت عظیم وبا شکوه در اختیار میراث فرهنگی بجنورد قرار گرفت و هم اکنون جهت ایجاد موزه تاریخی بجنورد تعمیراتی در بنا زیر نظر کارشناسان میراث فرهنگی دردست انجام است .

از نظر مصالح کاربردی در حین مرمت از یک نوع گچ مخصوص که وقتی به صورت خاک  گچ در دیوارها به کار برده می شودتقریبا رنگش مسی می شود که این نوع گچ  گچ کوره ای بوذه وتغییر رنگ دیوارها بعلت گچ می باشد .نوع ملات مصرفی در کل عمارت از یک نوع ملات قدیمی بنام ملات ساروج بوده است . نوع آجرهای مصرفی در عمارت از آجرهای خشتی مربع شکل قدیمی که بیشتر آنها از تخریب بعضی از قسمت های ساختمان به دست آمده است و بقیه از کارخانه تهیه می شود .

    کاشیکاری :

جنس و مصالح کاربردی کاشی ها :

کاشی ها از کارخانه به صورت مربع های 15*15 تحویل داده می شود و برای انجام کار به هر شکل مورد نیاز در کارگاه در می آید .

رنگ روی کاشی ها از ترکیبات زیر تشکیل شده است :

لعاب + رنگ + بلور + سرب + قلع

نوع کاشی های استفاده شده در داخل عمارت عبارتند از  :

1- معرق کاری

2- معقلی

3- هفت رنگ

4- معرق گره

که نقش این نوع کاشی کاری ها بیشتر در تز ئینات بنا می باشد و بخشی از آن نقوش و نگاره های سنتی و از جمله اسلیمی – ختایی و نقوش انسانی و حیوانی می باشد .

معرق کاری :

از این نوع کاشی کاری بیشتر در دیوار ها استفاده می شود .

ابتدا نقشه کاشیکاری معرق ازکاشی های کوچک و ریز زیادی تشکیل می شود . به همین دلیل شکل مورد نظر که مثلا یک گل همانند نقشه در روی زمین در کنار هم چسبیده می شود و بعد کل آن ها را با گچ پر می کنند و سپس دستک میانی را در داخل گچ قرار می دهند که برای برداشتن آن قطعه قرار داده می شود .

پس از این که گچ خودش را گرفت و محکم شد تمام تکه های کاشی به یکد یگر متصل شدند    آن ها را برداشته و در فاصله 4 الی 5 ستون قرار داده می شود و ما بین آن را با گچ پرمی کنند

معقلی کاری :

از این نوع کاشیکاری بیشتر در ستون ها استفاده می شود و روش انجام آن به همان صورت معرق می باشد ولی در این نوع کاشیکاری ابعاد و اندازه کاشیها معلوم می با شد و آسانتر از نوع معرق می باشد .

سقف عمارت مفخم :

مصالحی که برای ساخت سقف در قدیم استفاده شده است تیر های چوبی بوده که در کنار هم بصورت ردیف قرارگرفته بودند و به تمام این تیر های چوبی پرواز چوبی که به صورت تخته های کوچک بوده میخ شده و روی آن را گچ کرده بودند و برای تزئین سقف ازنقش هایی مانند: گل و ... استفاده شده است .

این سقف نیز دچار آسبیب هایی شده است از جمله :بر اثر آتش سوزی و همچنین مرور زمان تیر های سقف اول پوسیده واز بین رفته است و این خسارت در سقف اول بیشتر ازسقف دوم است .  

   پوشش کف :

به گفته مسئولین در قدیم از چوب برای پوشش کف عمارت استفاده شده بوده است که به دلیل فرسودگی و خرابی آنها بعدا از آجر برای پوشش کف استفاده کرده اند که این پوشش در طی سالیان دراز و همچنین فرسوده شدن و شکستن آجرها از بین رفته است و این امر مسئولین را بر آن داشته که از موزائیک برای پوشش و فرش کردن کف استفاده شود .

موزائیک استفاده شده از نوع معمولی بوده و در حال حاضر سعی بر آن است که تمام پوشش کف را از سنگ فرش استفاده کنند .

ستون :

ستون ها یکی از عضو های اصلی در ساختمان هستند که نیرو های وارده به سقف را به پی ها منتقل می کنند و به همین دلیل ستون ها باید از استحکام و قدرت کافی در مصالح خود بر خوردار باشند .

جنس ستون ها :

در عمارت مفخم ازستون هایی استفاده شده است که در داخل آن یک عدد تیر چوبی قرار دارد و دور آنرا با آجر کارکرده اند و نوع ملات به کار رفته در آن خاک گچ ویا گل است .تیر چوبی بکار رفته به عنوان عضو اصلی ستون برای انتقال بار از سقف به شالوده است .

تهیه : محمد یزدانی دانشجوی معماری