آشنایی با زبان ترکی خراسانی

ترک‌های خراسانی غالباً درشمال استان خراسان بزرگ ، ناحیه مرزی کشور ترکمنستان و قسمتی از نواحی مرکزی خراسان سکونت دارند. درگذشته این گروه زبانی جزء شاخه ترکمنی محسوب می‌شد. ولی با تحقیقاتی که در چهل سال اخیر(1968- 1973 میلادی) از سوی گروه ترک شناسی دانشگاه گوتینگن آلمان به سرپرستی پروفسور گرهارد دورفر به عمل آمده است ترکی خراسانی به عنوان یک لهجه مستقل از شاخه گروه زبانی اوغوز پذیرفته شده است. مهمترین مناطق ترک نشین در خراسان عبارتند از: بجنورد، شیروان، فاروج، قوچان، درگز، کلات، اسفراین، سبزوار، نیشابور، سرولایت، جوین، جغتای، نقاب، ... و ترکان مهاجراز نقاط دیگر در مشهد (خراسانی، آذربایجانی).

  پروفسور دورفر زبان ترکی از گروه اوغوز را به 4 دسته زیرتقسیم می کند:

گروه زبانی ترکی اوغوز:

اوغوز غربی:  1) ترکی استانبولی(عثمانی)  2) ترکی آذربایجانی

اوغوز شرقی:  3) ترکمنی  4) ترکی خراسانی

ایشان زبان ترکی خراسانی را درست به منزله پل و رابطی میان زبان ترکی موجود در ترکیه و آذربایجان با ترکمنی می‌داند، ولی در مجموع ترکی خراسانی به ترکی آذربایجانی و ترکی ترکیه نزدیک‌تر است تا به ترکمنی؛ به طوری که ترکان خراسان با اندکی دقت می توانند زبان ترکی آذربایجانی و استانبولی را به راحتی آموخته و متوجه شوند .

طبق نظر پروفسور دورفر ترکی خراسانی به 3 لهجه منطقه ای تقسیم می شود:

1. لهجه غربی: بجنورد و روستاهای تابع؛ جوین، جغتای، نقاب و...

2. لهجه شرقی: شیروان، فاروج، قوچان، درگز، کلات و روستاهای تابع و ...

 3. لهجه جنوبی: نیشابور، سرولایت و روستاهای تابع و ...

با وجود این تقسیم بندی تفاوت بسیار کمی در بین گویشهای موجود دراین منطقه وجود دارد و از سه گروه مذکور، لهجه شرقی به علت روان و ساده بودن تلفظ لغات و باتوجه به تعداد زیاد متکلّمان آن، حالت فراگیر دارد.

 در مبحث افعال به زمانهای مختلف دستوری نیز زبان ترکی خراسانی به2 گروه متمایز تقسیم شده است:

1. گروه اول: مخصوص مناطق غربی و جنوبی است ( صرف افعال در این گروه شبیه ترکی آذربایجانی می‌باشد).

2. گروه دوم: مخصوص مناطق شرقی است ( صرف افعال تا حدودی شبیه ترکی ترکمنی می‌باشد).

نمونه هایی از تفاوتها و ویژگیهای لهجه ای تلفظ لغات در زبان ترکی خراسانی به شرح زیر است:

1) کاربرد مصوت‌های بلند همانند ترکی قدیم وترکمنی درمناطقی همچون درگز هنوز باقی مانده است ولی در دیگر مناطق کاربردی ندارد، مثال:

بآش  Bāş: سر

قآن Qān : خون

یآغ  Yāğ: روغن

2) در بعضی از مناطق «ک» درآخر کلمات به صورت «ی» تلفظ می‌شود، مثال:

چؤرَکÇörak  = چؤرَی  Çöray: نان

الک Alak = الی  Alay: غربال، الک

کورَک  Kurak= کورَی  Kuray: کتف

اورَک( ایرَک )  Ürak(İrak)= اورَی( ایرَی)Üray(İray) : دل

3) قانون هماهنگی اصوات دربعضی از مناطق ( لهجه جنوبی ) تحت تأثیر فارسی، اندکی رو به کاهش است.

4) لغاتی که حرف آخر آنها به «ق- غ» ختم می‌شود بعضاَ به صورت «خ» هم تلفظ می‌شوند، مثال:

قولاقQulāq = قولاخ Qulāx: گوش

5)  نشانه مصدری «ماق» در افعال مصدری در بعضی از مناطق به صورت «ماخ یا ماغ» تلفظ می‌شود، مثال:

گتماقGetmāq = گتماخ Getmāx: رفتن

آلماق  Ālmāq = آلماخ  Ālmāx: خریدن،گرفتن،کسب کردن

6) حرف «واو» دراول بعضی از کلمات دربیشتر مناطق  تبدیل به «ب» شده است، مثال:

وئرماقVermāq= بئرماق Bermāq: دادن

وارVār= بار Bār: هست،وجود دارد

7) علامت جمع «لار/ لر» درهنگام صرف افعال درسوم شخص جمع تبدیل به «لان/ لن» شده است:

آلدیلار Āldılār = آلدیلان  Āldılān: خریدند، گرفتند

 ووردولار Vurdulār= ووردولان  Vurdulān: زدند

گتدیلر  Getdılar= گتدیلن  Getdılan: رفتند

ووروب دولار Vurubdulār= ووروب دولان  Vurubdulān: زده اند

8) در بعضی از مناطق «ای» در هجای دوم لغات تبدیل به «او» شده است، مثال:

آغیر Āğır= آغور  Āğur: سنگین

آچیق  Āçıq= آچوق  Āçuq: باز، مفتوح

9) در بعضی از مناطق «او» درهجای دوم کلمات تبدیل به «ای» شده است، مثال:

سوت Sut= سیت  Sıt: شیر(نوشیدنی)

گون Gun= گین Gın: 1)روز  2)خورشید، آفتاب

کول  Kul= کیل  Kıl: خاکستر

10) دربعضی از مناطق هجای «او» اول کلمات تبدیل به «ای» شده است، مثال:

یومورتاYumurtā = ییمیرتا  Yimirtā: تخم مرغ

11) حرف «ز» درآخر افعال منفی سوم شخص مضارع (حال) و همچنین درآخربعضی ازکلمات به صورت «س» تلفظ می‌شود، مثال:

گلمز  Galmaz= گلمس  Galmas: نمی آید

گتمز Getmaz = گتمس  Getmas: نمی رود

آلماز Ālmāz  = آلماس  Ālmās: نمی‌خرد، نمی‌گیرد

قویماز  Qoymāz= قویماس Qoymās: نمی گذارد

اوز Üz= اوس Üs: صد

سکگیز Sekgız  = سکگیس  Sekgıs: هشت

12) دربعضی از مناطق «د» دراول کلمات به صورت «ت» تلفظ می‌شود، مثال:

داش Dāş  = تاش Tāş: سنگ

دوز Duz = توز Tuz: نمک

دولو  Dolu= تولو Tolu: تگرگ

13) حرف" ب" دراول بعضی از کلمات تبدیل به «م» شده است، مثال:

بونو Bunu = مونو Munu: این را

بونا  Bunā= مونا Munā: به این

بئین  Beyn= مئین Meyn: مغز

14) حرف «چ» درآخر افعال امرمفرد که به این حرف ختم می شوند به صورت «ش» هم تلفظ می‌شود، مثال:

آچ  Āç= آش  Āş: باز کن، بگشا

قاچ Qāç= قاش  Qāç: فرارکن، بگریز

15) دربعضی از مناطق حرف «گ» دروسط کلمات هنگام تلفظ تبدیل به «ی» می‌شود، مثال:

ایگنه İgna = ایینه  İna: سوزن

دگماق Degmāq = دیماق  Deymāq: ضربه خوردن، به چیزی خوردن

دگیرمان Degirmān= دییرمان  Deirmān: آسیاب

دؤگماق Dögmāq= دؤیماق Döymāq: کوبیدن

16) «ر» درپسوند جمع « لار/ لر»  درهنگام صحبت، درکلماتی که به این حرف ختم می شوند حذف شده ویا باتخفیف تلفظ می‌شود. ولی درسایر مواقع ودرهنگام پیوستن به کلمات دیگر، به صورت کامل تلفظ می‌شود، مثال:

کیشی لر Kişilar= کیشی لَ  Kişila: مردها

آلمالار  Ālmālār= آلمالا Ālmālā: سیبها

آلمالاری یو  Ālmālārı Yu: سیبها را بشوی.

17) پسوند «دن/ دان: از» درهنگام اتصال به لغاتی که آخرآنها به حروف: م، ن؛ ختم می شوند به صورت «نن/ نان» تلفظ می‌شود و درسایر حروف ختم شده درلغات به همان صورت اصلی تلفظ می‌شود، مثال:

مندن Mandan= مننن Mannan: ازمن

سندن Sandan= سننن Sannan: ازتو

اون دان Ondān= اون نان  Onnān: ازاو

قوچان دان Qoçāndān= قوچان نان Qoçānnān: ازقوچان

18) پسوند «بیز» دراول شخص جمع افعال درزمان مضارع اخباری و همچنین دربعضی از لغات جمع تبدیل به  «میز» می‌شود، مثال:

گلَبیز Galabiz= گلَمیز Galamiz: می آییم

آلابیز Ālābiz= آلا میز Ālāmiz: می خریم، می گیریم

اؤی بیز ( اؤ بیز) Öy biz(Öv biz)= اؤی میز( اؤ میز)Öy miz(Öv miz): خانه مان

ال  بیز Al bix= ال میز Al miz: دست مان

19) درمناطقی نظیر حکم آباد، جغتای و... هجای اؤ(Ö)  دروسط لغات تبدیل به کسره(E) وهجای او(Ü) دروسط لغات تبدیل به ای( İ ) شده است، مثال:

چؤل Çöl= چئل  Çel: بیابان، صحرا

چؤرک Çörak= چئرک  Çerak: نان

دوز Düz = دیز  Diz: راست، صحیح

20) « ن غنّه»  موجود درکلمات ترکی قدیم هنوز هم دربعضی ازمناطق به همان صورت اصیل کاربرد دارد، مثال:

یونگ Yung / یون  Yun: پشم

مینگ  Ming / مین  Min : هزار

ینگی(یئنگی)  Yengı / ینی(یئنی) Yenı: جدید، نو، تازه

21) دربعضی از مناطق حرف «د» در وسط کلمات هنگام تلفظ حذف می‌شود، مثال:

گلدیلن  Galadılan = گلَلن  Galalan: می آیند

آلمادو Ālmādu= آلماآ   Ālmāā: نخرید، نگرفت

اودون Odun= 1) اودینOdın 2 ) اوون  Oun : هیزم

22) دربعضی از مناطق پسوند جمع «ایق/ اوق» در اول شخص جمع افعال در زمان ماضی ساده به صورت  " ایک ( ایگ) " تلفظ می‌شود، مثال:

گلدیقGaldıq = گلدیک  Galdik: آمدیم

گتدیق Getdıq = گتدیک  Getdik: رفتیم

آلدیق Āldıq= آلدیک  Āldik: خریدیم،گرفتیم

ووردوق Vurduq= ووردیک  Vurdik: زدیم.

 منبع :

http://salariyan.blogfa.com/post-517.aspx به نقل از : کتاب "آشنایی با زبان ترکی خراسانی" تالیف جلال قلی زاده مزرجی